“پای ضربدری” یا ژنووالگوم (Genu Valgum) یا (Knocked-knee) عبارتی است که برای توصیف اصطلاح پزشکی زانوی ضربدری استفاده می‌شود، به این معنی که زانوها داخل خط وسط پاها می‌افتند. این مورد در 75 درصد کودکان عادی سالم و بیشتر در رنج سنی بین 2 تا 5 سال مشاهده می‌شود. علائم آن درد پا و لگن، لنگیدن حین راه رفتن و ناتوانی در حفظ تعادل است. عدم درمان به موقع زانوی ضربدری می‌تواند به تخریب پیش رونده مفصل زانو، درد و آرتروز و پوکی استخوان منتهی شود. مرکز فوق تخصصی ما با سال‌ها تجربه درخشان در حوزه درمان مشکلات زانو آماده پذیرش و درمان بیماران مبتلا به پای ضربدری است.
فهرست مطالب
مفهوم زانوی ضربدری چیست؟
زانوی ضربدری (زانوی ایکس) یک تراز نادرست در اطراف زانو است که می‌تواند افراد هر گروه سنی را تحت تاثیر قرار دهد. در صورت عدم درمان، بیماری می‌تواند منجر به درد زانو و انحطاط مفاصل شود. اصلاح ناهنجاری باعث بهبود مکانیکی زانو و توانایی راه رفتن، کاهش درد و جلوگیری از پیشرفت سریع آسیب زانو می‌گردد. این بیماری وضعیتی است که طی آن زانوها به سمت داخل خم شده و یکدیگر را لمس می‌کنند یا “به هم می‌کوبند”، حتی در شرایطی که مچ پاهای فرد حین ایستادن از هم فاصله داشته باشد. این مسئله منجر به اعمال فشار بیش از حد به قسمت بیرونی زانو شده و می‌تواند با گذشت زمان باعث درد و آسیب شود.
بیماری زانوی ایکس معمولاً هر دو پا را درگیر می‌کند، اما در برخی موارد، ممکن است فقط یک زانو را درگیر کند.
برخی ریسک فاکتورها در زانوی ضربدری وجود دارند که به ویژه از سن 6 یا 7 سالگی به بعد قابلیت اصلاح در سنین پایینتر از جمله 4-5 سالگی دارند و می‌توانند منجر به اصلاح آن شوند. در کل زانوی ضربدردی یک اختلال محوری و مکانیکی در قرار گیری راستای بین استخوان‌های ران و ساق پا است. یعنی زانوی ضربدردی در اثر تغییر زاویه بین استخوان فمور و تیبیا از 180 درجه بروز کرده و منجر به اختلال محوری می‌شود که در صورت تغییر زاویه به خارج منجر به ژنووارم و تغییر زاویه به داخل ژنووالگوم خواهد شد. از پیامدها و عوارض این بیماری می‌توان به درد و ناراحتی و آرتروز زودرس، اختلالات بیومکانیکی زنجیره‌ای منتهی به تغییر لگن، کمردرد، گردن درد و اختلالات محوری در کمر اشاره کرد.
نحوه ارتباط پای ضربدری با مراحل رشد کودک چیست؟
بسیاری از کودکان در سنین اولیه مراحل مختلف پای پرانتزی و پای ضربدری را پشت سر می‌گذارند. با رشد و قوی شدن پاهای کودکان، پای پرانتزی و ضربدری در اکثریت قریب به اتفاق کودکان برطرف خواهد شد.
- نوزادان: پای ضربدری در نوزادان معمولی نیست. با این حال، بسیاری از نوزادان دارای پاهای پرانتزی هستند، وضعیتی که در آن هر دو پا به سمت خارج خم می‌شود تا زمانی که حدوداً وارد 24 ماهگی می شوند.
- در کودکان نوپا: پای ضربدری معمولاً در سن 2 تا 3 سالگی آشکار می‌شود. زانوها احتمالاً تا حدود 4 یا 5 سالگی به سمت داخل کج شوند.
- پای ضربدری در كودكان كوچك: پاهای كودكان معمولاً در سن 7 سالگی تراز می‌شوند. برخی از کودکان همچنان در نوجوانی دچار پای ضربدری خواهند بود.
باوجود آنکه این اتفاق می‌تواند بخشی از روند رشد در کودکان باشد اما در صورت پشرونده بودن و عدم اصلاح می‌تواند در آینده مشکلاتی ایجاد کند، به عبارتی زانوهای ضربدری شدید عادی نخواهد بود. از همین رو ضروری است حتما به پزشک متخصص ارتوپد مراجعه کرد.
علائم زانوی ضربدری چیست؟
علائم زانوی ضربدری شامل تفکیک بصری آشکار مچ پا حین قرارگیری زانوها در کنار هم است. راه رفتن افراد مبتلا نیز به احتمال زیاد تحت تأثیر این بیماری قرار می‌گیرد چرا که کمبود فاصله بین زانوها را جبران می‌کند.
راه رفتن تغییر یافته احتمالاً علائم بیشتری ایجاد می‌کند که شامل موارد ذیل است:
- زانو درد
- لنگیدن حین راه رفتن
- درد پا، لگن و مچ پا
- مفاصل سفت
- عدم تعادل حین ایستادن
علل بروز پای ضربدری چیست؟
پای ضربدری تقریباً همیشه یک تغییر خوش خیم در رشد کودک محسوب می‌شود. اگرچه این رویداد به طور تصادفی رخ می‌دهد، اما در خانواده‌ها به شکل وراثتی وجود دارد.
رشد طبیعی استخوان‌ها در سن 2-4 سالگی می‌تواند باعث چرخش زانو به داخل شود. به ندرت، بروز زانوی ضربدری بعد از 4 سالگی شروع شده یا بدتر می‌شوند ناشی از مشکل سلامتی باشند. به عنوان مثال:
- شکستگی التیام یافته در ناحیه رشد یکی از استخوان‌های اطراف زانو می‌تواند باعث چرخش زانو به داخل شود.
- راشیتیسم مشکل مرتبط با رشد استخوان است که به دلیل کمبود ویتامین D یا کلسیم ایجاد می‌شود. این امر امروزه بسیار کمتر از گذشته بروز می‌کند و با مصرف ویتامین D و مکمل کلسیم قابل درمان است.
- مشکلات بهداشتی موسوم به دیسپلازی، که برخی از کودکان با آن متولد می‌شوند، می‌تواند بر نحوه رشد استخوان‌ها تأثیر بگذارد.
- اضافه وزن می‌تواند بر رشد استخوان‌ها تأثیر بگذارد.
- وجود تومور در استخوان ساق پا می‌تواند زانو را به داخل بچرخاند.
- آسیب زانو یا پا و عفونت آنها
- سایر بیماری‌های استخوانی
- آرتروز مفاصل زانو
- اختلال محوری مچ به عنوان مثال زاویه بیش از حد مچ به خارج یا Overpronation می‌تواند باعث بروز زانوی ضربدری شود. این بیماری در کودکان بالای 4 تا 5 سال حتماً باید با کفی و کفش طبی اصلاح شود و این اصلاح قادر به رفع این مشکل خواهد بود.
- اختلالات Developmental: مشکلاتی که در صفحه رشد کودکان وجود دارد یا مشکلات کیفیت استخوان از جمله راشتیسم یا اختلالات استخوانی دیگر نیز اگر بعد از سن 4 تا 5 سالگی بروز کند نیز باید توسط پزشک ارتوپد بررسی گردد.
عوارض ناشی از زانوان ایکس چیست؟
زانوی ضربدری در صورت عدم درمان به موقع می‌توانند رفته رفته به درد زانو و انحطاط مفاصل منتهی شود و حتی احتمال بروز پوکی استخوان وجود دارد. از سوی دیگر به دلیل تغییر ساختار استخوان احتمال بروز مواردی چون بی ثباتی زانو و تخریب پیش رونده مفصل زانو وجود دارد.
روش‌های تشخیص زانوهای ضربدری چگونه است؟
پای ضربدری معمولاً در کودکان با سنین کمتر تشخیص داده نمی‌شود، چرا که این بیماری در مراحل اولیه رشد رایج است. در کودکان بزرگتر و بزرگسالان، پزشک سعی می‌کند علت ایجاد زانوی ضربدری را تشخیص دهد. علت بروز این عارضه تعیین خواهد کرد که آیا برای اصلاح این عارضه به درمانی نیاز است یا خیر.
برای تشخیص رسمی پای ضربدری، پزشک باید سابقه پزشکی فرد را بررسی کند. سوالات شامل اطلاعاتی در مورد سوابق خانوادگی و سایر شرایط قبلی شناخته شده است که ممکن است باعث بروز این عارضه شود.
در صورت وجود درد، پزشک به احتمال زیاد از فرد می‌خواهد که محل درد، شدت آن و زمان بروز آن را شناسایی کند.
به علاوه پزشک موارد زیر را بررسی می‌کند:
- تراز زانو حین ایستادن
- نحوه راه رفتن فرد
- تفاوت طول پاها
احتمالاً پزشک الگوی پوشیدن ناهموار را در کف کفش فرد نیز جستجو کند. در برخی موارد، ممکن است پزشک از MRI یا اشعه ایکس برای بررسی ساختار استخوان استفاده کند.
روش‌های درمانی زانوی ضربدری چیست؟
پروسه و شیوه درمان زانوی ضربدری به میزان قابل توجهی به علل بروز و شدت بیماری بستگی دارد. گزینه‌های درمانی متداول احتمالاً شامل موارد زیر باشد:
-
داروها و مکمل‌ها
اگر بیماری زمینه‌ای باعث ایجاد زانوان ایکس شود، ابتدا باید بیماری را درمان کرد تا تراز ساق پا اصلاح شود. این مورد احتمالاً با داروها و مکمل‌ها درمان شود.
-
ورزش منظم
ممکن است پزشک برخی تمرینات ساده و کششی را توصیه کند یا فرد را به فیزیوتراپ ارجاع دهد. حرکات کششی می‌تواند به تقویت عضلات ساق پا و تراز مجدد زانوها کمک کند.
احتمال دارد پزشک یا فیزیوتراپیست بر اساس راه رفتن افراد تمرینات اصلاحی را توصیه می‌کند. برنامه تمرینی به احتمال زیاد شامل برنامه‌هایی برای اضافه کردن وزنه یا تغییر روال طبق رشد عضلات خواهد بود.
-
کاهش وزن
اگر فردی دارای اضافه وزن باشد، می‌تواند عاملی برای ایجاد زانوی ضربدری باشد. اضافه وزن فشار بیشتری به پاها و زانو وارد می‌کند و می‌تواند باعث تشدید زانو شود.
پزشک احتمالاً به افراد دارای اضافه وزن توصیه می‌کند که از طریق رژیم غذایی و ورزش وزن خود را کاهش دهند.
-
کفی و کفش طبی
یکی از رویکردهای درمانی زانوی ضربدری استفاده از کفی و کفش طبی برای اصلاح اختلالات ساختاری و بیومکانیکی و رفع مشکلاتی است که در ادامه ممکن است در اثر عدم درمان این بیماری بروز کند.
-
ارتز
ارتزها کفی‌هایی هستند که در کفش قرار داده می‌شوند تا به راه رفتن فرد یا نحوه برخورد پای فرد با زمین حین راه رفتن یا دویدن کمک کنند. این کفی‌ها احتمالاً برای افرادی با پای ضربدری که یک پا آنها بلندتر از پای دیگر است مفید خواهد بود.
بریس یا آتل ممکن است برای برخی از کودکان علاوه بر/یا به جای ارتز استفاده شود. براکت‌ها به گونه ای طراحی شده‌اند که به رشد صحیح استخوان‌ها کمک کنند.
-
جراحی
جراحی معمولاً نخستین رویکرد درمانی انتخابی برای افراد مبتلا به زانوی ضربدری نیست. انجام عمل جراحی معمولاً برای بیماران دارای شرایط زیر محفوظ است:
- پای ضربدری شدید
- جایی که ورزش، کشش و کاهش وزن درد را تسکین نمی‌دهد
برای کودکان، اغلب از روشی به نام جراحی “رشد هدایت شده” استفاده می‌شود. در این روش جراح یک تکه فلز کوچک را وارد زانو می‌کند. صفحه فلزی فوق به استخوان کمک می‌کند تا در جهت صحیح خود رشد کند. پس از تراز مناسب استخوان، احتمالاً جراحی دیگری انجام شود تا صفحه فلزی برداشته شود.
در بزرگسالان و نوجوانان، احتمالاً از استئوتومی استفاده شود. همانند جراحی رشد هدایت شده، استئوتومی شامل جراح قرار دادن یک صفحه فلزی کوچک در زانو است. این صفحه به عنوان بریس دائمی برای صاف نگه داشتن زانو استفاده شده و برداشته نمی‌شود.
در موارد نادر، احتمالاً پزشک جراحی تعویض مفصل زانو را پیشنهاد کند. در این حالت، با جایگزین سازی یک زانوی مصنوعی به درستی تراز شده، مشکل پای ضربدری برطرف می‌شود.
کلام آخر
تقریباً در تمام موارد زانوی ضربدری، قبل از رسیدن کودک به نوجوانی خود به خود برطرف می‌شود. برای کودکان بزرگتر و بزرگسالان، محتمل‌ترین روش درمانی شامل کشش و ورزش برای تراز مجدد زانو و تسکین درد است. برخی از افراد احتمالاً با استفاده از ارتز یا بریس تسکین یابند.
در برخی موارد شدید، ممکن است جراحی لازم باشد، با این حال معمولاً آخرین راه حل جراحی است چرا که سایر روش‌های درمانی در بهبود وضعیت بیمار موثر هستند. پای ضربدری که خارج از الگوهای طبیعی رشد کرده، احتمالاً ناشی از بیماری، عفونت یا سایر شرایط باشد. در این موارد، احتمال دارد برای درمان بیماری به مداخله ارتوپدی نیاز باشد.
این مشکل با استفاده از کفی و کفش طبی، ورزش و از بین بردن اختلالات زمینه‌ای قابل درمان است. در صورت عدم درمان با این روش‌ها نیاز به جراحی است و اگر درمان نشود در آینده می‌تواند باعث آرتروز زودرس، بدشکلی‌های محورهای مختلف و ایجاد اختلال در کیفیت زندگی فرد و ریسک آسیب‌های ستون فقرات اعم از بیرون زدگی دیسک کمر، انحراف محوری کمر و ناتوانی زودرس در آینده گردد.
از همین رو ضروری است زود تشخص داده شده و درمان شود تا از انجام مشکلات و پیامدهای ناخواسته جلوگیری شود. مرکز فوق تخصصی ارتوپدی ما با گروهی از پزشکان تراز اول ارتوپدی و زانوی کشور در جهت بهبود وضعیت مشکلات مرتبط با پا و زانوی بیماران همکاری می‌کند.
جراح و متخصص ارتوپدی – جراحی های فوق تخصصی دست و زانو